Een winnaar was er niet, bij de editie 2015 van de Eo Wijersprijsvraag, maar het was dan ook een machtig moeilijk onderwerp: bedenk een energieneutraal model voor de stedendriehoek Apeldoorn-Zutphen-Deventer. Op een feestelijke middag in het Havenkwartier te Deventer werden wel vier inzendingen gekozen als de beste of meest kansrijk.

Energieneutrale regio

Maar eerst de opgave. De gemeenten aan weerszijden van de IJssel hebben zich als doel gesteld om bedrijven, bewoners, overheid en onderwijsinstellingen te betrekken bij een gezonde balans tussen economie en ecologie. De stedendriehoek moet de schoonste van Nederland worden in 2030. Het is de bedoeling dat er 4000 nieuwe banen komen die gerelateerd zijn aan Cleantech. De CO2-uitstoot moet met 10 procent dalen en moet 33 procent minder huishoudelijk afval worden geproduceerd. Door de talrijke initiatieven in de regio te bundelen, krijgt innovatie meer kans. De energieneutrale regio past in het streven naar een circulaire economie, waar de kringlopen gesloten worden en men niet (meer) afhankelijk is van fossiele energie. De burgemeester van Lochem, Sebastiaan van ‘t Erve, tevens trekker van dit initiatief, was dan ook zeer verheugd dat de Eo Wijersprijsvraag dit thema koos voor de editie van 2014/2015.

De jury koos 24 inzendingen uit en merkte daarop in het oordeel: ‘De regio Stedendriehoek heeft de lat voor zichzelf extreem hoog gelegd door de urgentie van de energietransitie te adresseren met het doel energieneutraal te zijn in 2030. De energiestrategie moet het vestigingsklimaat in de regio aantrekkelijker maken.’ Maar, erkende de jury, het is onmogelijk om de opgave en de energieambitie op een locatie impact te laten hebben. ‘De ruimtelijke analyse waar strategieën in deeluitwerkingen kunnen landen, wordt daarom grotendeels aan de ontwerpers overgelaten.’ De jury laveerde langs de volgende criteria bij de beoordeling: biedt de inzending duurzame en kansrijke oplossingen, draagt die bij aan de ruimtelijke kwaliteit en aan de verbetering van het economische vestigingsklimaat, biedt de inzending zicht op samenwerking tussen relevante partijen en organisatievormen (governance) en hoe ziet de financiele haalbaarheid eruit? Verheugend was dat ook een paar teams jonge ontwerpers zich vastgebeten hadden in de opgave. Daarbij sprong de inzending met het thema Navitas Loci er uit. De ontwerpers gingen uit van ‘plaatsgebonden energie’, die het landschap zoveel mogelijk intact laat. Energie wordt gewonnen uit mest, biomassa, wind en zon.

Vier ‘winnaars’

Dat er geen uitgesproken winnaar werd gekozen, kwam volgens de jury omdat te weinig inzenders een inschatting hadden gegeven van het effect van hun voorstellen op het doel. Ook een doorgronde analyse van het landschap, de ruimtelijke vraagstukken of de kansen in deze regio werd node gemist. Het is vermoedelijk tekenend voor het moeizame proces van de energietransitie. Maar het is inherent aan de ambitie die de Stedendriehoek heeft gesteld en alle aspecten die ermee gepaard gaan. Uiteindelijk werden er vier inzendingen als beste aangemerkt, LIII de Groene Fabriek, Hub Vooruit, Schakelen en S3H-BTK. LIII de Groene Fabriek en Schakelen bieden op korte termijn veel mogelijkheden, de andere twee zijn vooral conceptueel interessant. Van de vier springen er twee bovenuit, vond de jury. LIII de Groene Fabriek raakt de thematiek goed, biedt ruimtelijk een interessant en regiospecifiek perspectief, terwijl S3H-BTK een waardevolle, systeemprikkelende strategie biedt op het gebied van governance en vestigingsklimaat.

Wat stelt De Groene Fabriek voor? De clustering van bedrijven in de regio als het gaat om grondstofverwerking, restwarmte, cleantechproductie, afvalverwerking en energie-uitwisseling. Door agrarische gewassen uit de regio in het proces te betrekken wordt een verbinding gemaakt tussen stad en land. De inzending benut bestaande (en vaak leegstaande) bedrijventerreinen, met als voorbeeld de Kanaalzone in Lochem. Helaas, oordeelde de jury, ontbreken in De Groene Fabriek financiële onderbouwingen en een uitvoeringsstrategie. Maar de clustering van windmolens werd daarentegen weer als een vondst beschouwd. Waarom is dit er niet al, zei een van de juryleden?

Van keten naar kringloop

Een fraaie visualisatie bracht S3H-BTK tot de eerste twee. Als enige inzending is hier serieus gekeken naar de financiële prikkels vanuit de overheid. Daar staat de afkorting BTK voor: Belasting Toegevoegde Koolstof, een middel om de uitstoot van CO2 te belasten. Daarbij zou ook gedacht kunnen worden aan de benutting van de OZB om het regionaal te specificeren. Er is bij deze inzending gekeken naar de omslag van keten naar kringloop, van enkelvoudig naar meervoudig, van bezit en kopen naar hergebruik en lenen. De verdergaande verbetering van het vestigingsklimaat leidt tot nieuwe vormen van buurtschappen en landgoederen. Daarmee is de ruimtelijke kant wat mager uitgewerkt, vond de jury, evenals het totale financiële plaatje.

We trekken de economie een groene handschoen aan, stelden de inzenders van SH3-BTK, nodig om de marathon naar een schone en duurzame samenleving op sprintsnelheid te brengen. Dat is in een notendop het belang gebleken van deze editie van de Eo Wijersprijsvraag: er is sprake van een nieuwe wederopbouw, Dit keer betreft het een vernieuwd energiesysteem. De ruimtelijke metamorfose was na de oorlog gigantisch, deze nieuwe opdracht stelt de samenleving voor een volgende uitdaging, om te beginnen in Oost-Nederland.

De inzendingen zijn terug te vinden op www.eowijers.nl

Verslag Jaap Huisman